Barendrecht, Dorpskerk

Het ORGEL | Jaargang 110 | (2014) | Nummer 1

Barendrecht, Dorpskerk
[Orgelbouwnieuws uit Het Orgel  2014/01]

 

In 1994 bouwde orgelmaker Vermeulen uit Weert een tweeklaviers instrument met vrij pedaal voor de Dorpskerk in Barendrecht. Daarbij werd de kas van het vorige orgel, een werkstuk van de gebroeders Van der Kleij uit 1912, hergebruikt. Voor het pijpwerk putte Vermeulen uit twee historische bestanden pijpwerk.
De ruggengraat van het Hoofdwerk bestond uit vrijwel alle pijpen van het orgel dat Pieter Flaes in 1879 bouwde voor de Hersteld Lutherse Kerk van Medemblik. Dit instrument had een handklavier met zeven registers. Na sluiting van deze kerk kwam het binnenwerk van Flaes te staan in de Kerk aan Zee te Muiderberg achter een front van Spanjaard van rond 1935. Begin jaren zeventig maakten front en binnenwerk plaats voor een nieuw orgel van Van Vulpen.
Het tweede bestand historisch pijpwerk dat Vermeulen benutte voor Barendrecht, was afkomstig uit het orgel dat Josephus Vollebregt in 1865 opleverde voor de parochiekerk van de H.H. Nicolaas Pieck en Gezellen in Gorinchem. Dit orgel bezat 23 stemmen, verdeeld over twee manualen en een vrij pedaal.
Verschueren Orgelbouw (Heythuysen) wijzigde dit instrument in 1936 grondig en plaatste het in twee aparte kassen. Na sluiting van de parochiekerk in 1984 verwierf Vermeulen het pijpwerk van het orgel. Een deel van hiervan werd ingezet bij de restauratie van een Vollebregt orgel in de St.-Servatiuskerk in Erp, en een ander deel, zoals genoemd, in het nieuwe orgel van de Dorpskerk in Barendrecht.
Naast de bestanden van Flaes en Vollebregt bevatte het Dorpskerk-orgel enkele pijpenreeksen van Van der Kleij, een paar nieuw gemaakte registers en een Unda Maris van Cavaillé-Coll. Dit laatste register was afkomstig uit het orgel aangekocht voor het Paleis van Volksvlijt in Amsterdam in 1875. Sinds 1923 prijkt dit orgel in Haarlem in wat nu de Philharmonie heet. Bij de restauratie van dit instrument die in 2006 voltooid werd, keerde de Unda Maris terug naar Haarlem. Op de lege plek in Barendrecht kwam een Aeoline 8’ te staan afkomstig uit het orgel van de Hervormde Kerk van Dirkshorn.
Vanaf de oplevering in 1994 beantwoordde het Dorpskerk-orgel niet op alle punten aan de verwachtingen. In de aanloop naar de viering van vijfhonderd jaar Dorpskerk ontstond de financiële mogelijkheid het instrument te verbeteren. De kerkrentmeesters vormden een orgeladviescommissie en vroegen de Commissie Orgelzaken van de PKN om raad.
Het eerste rapport van 2010 signaleerde een artistiek probleem, dat voornamelijk bestond in het moeizaam samengaan van de registers van Flaes en Vollebregt. Dit was grotendeels te wijten aan de klank van het Flaes-pijpwerk, dat sprak op een voor die orgelmaker ongebruikelijk lage winddruk. Naast de klankproblematiek bleek de speelaard van het orgel niet optimaal. Ook had een tongwerk fysieke schade opgelopen.
Na het uitwerken van een plan ter verbetering volgde een offertetraject, op basis waarvan de kerkrentmeesters orgelmaker Reil uit Heerde de uitvoering van de renovatie opdroegen. Cees van der Poel werd adviseur.
In januari 2013 begon Reil met de werkzaamheden aan het orgel.
Aan de windvoorziening werd een regulateur voor het Positief toegevoegd, waardoor voor ieder van de manuaalwerken een eigen druk kon worden gecreëerd. De wereld van Flaes op het Hoofdwerk kwam na herintonatie op een natuurlijke winddruk tot leven. De Mixtuur van het Hoofdwerk, die voor een deel uit pijpen van Vollebregt bestond, is vervangen door een nieuwe Mixtuur. Wat mensuur betreft sluit dit register nauw aan op Flaes, wat samenstelling betreft is het bedoeld als brug naar de wat klassiekere wereld van Vollebregt op het Positief.
Reil bouwde een nieuwe Trompet 8’ naar het Flaes-voorbeeld in de Gereformeerde Kerk van Strijen. De pijpwerk van Vollebregt op het Positief onderging eveneens correctie. Ter vervanging van de stilistisch oneigenlijke Aeoline maakte Reil een nieuwe Viola da Gamba 8’ naar voorbeeld van het gelijknamige register in de St.-Odulphuskerk in Assendelft (Vollebregt 1863).
Ten slotte is ook de intonatie van het historische en nieuwe pijpwerk van het Pedaal waar nodig herzien. In de speelaard boekte men aanzienlijke winst door vele kleinere verbeteringen aan de toetsmechaniek door te voeren. De zwaar spelende en muzikaal niet zo belangrijke koppeling van het Hoofdwerk aan het Positief verdween, de schade aan het tongwerk is hersteld. De laden van Hoofdwerk, Positief en Pedaal zijn voorzien van klassieke leren pulpeten. Tijdens het werk is bovendien besloten tot het vlakken van de onderzijden van de windladen rond de ventielopeningen en het vernieuwen van een deel van de belering van de bestaande magazijnbalg. Alle registerknoppen zijn voorzien van nieuwe porseleinen naamplaatjes. De registernamen zijn herzien op basis van inscripties op het pijpwerk en archivalia.
Tegelijk met de werkzaamheden aan het orgel, pakte de gemeente de kerkmuren aan. Daardoor lag het werk aan het orgel enige tijd stil. De oplevering en feestelijke ingebruikneming was op 1 november jongstleden.
De orgelcommissie bracht ter gelegenheid van de renovatie een boekje uit met de geschiedenis van het orgel. Het boekje bevat een cd waarop werken te horen zijn opgenomen voor de werkzaamheden en erna. Nijver speurwerk van de orgelcommissie en bestudering van het pijpwerk vergrootten de kennis van de historische wortels van het instrument.

Foto: www.dorpskerkbarendrecht.nl

Dispositie: (registers in ladevolgorde vanaf het front)

F = Flaes 1879, V = Vollebregt 1865; vdK = Van der Kleij 1912; R = Reil 2013

Hoofdwerk (I, C–g³) Positief (II, C–g³) Pedaal (C–f¹)
Cornet D 5 st. V Salicionaal 8’ onbekend, negentiende-eeuws, C–H zink Subbas 16’ vdK
Prestant 8’ front vdK, vervolg F Viola da Gamba 8’ R naar voorbeeld Vollebregt Prestant 8’ V/1994
Bourdon 16’ V Holpijp 8’ V Openfluit 4’ V
Roorfluit 8’ F Octaaf 4’ V Bazuin 16’ 1994
Octaaf 4’ F Fluit 4’ V  
Openfluit 4’ F Roerquint 3’ V bevat het register Roerfluit 4’ 1865  
Quint 3’ F Octaaf 2’ V  
Terts 1 3/5’ F, vanaf C Basson Hobo 8’ 1994  
Octaaf 2’ F Vox Humana 8’ 1994  
Mixtuur 3–5 st. R    
Trompet 8’ R naar voorbeeld Flaes    

Samenstelling Mixtuur Hoofdwerk
C 11/3 1 2/3
Fis 2 11/3 1
fis 22/3 2 11/3 1
fis¹ 4 22/3 2 11/3
fis² 51/3 4 4 22/3 2

Werktuiglijke registers
koppelingen: HW-Pos, Ped-HW, Ped-Pos
tremulant Positief
winddruk: 82 mm Wk (HW en Ped), 70 mm Wk (Pos)
toonhoogte: a¹ = 442 bij 180 C
stemming: evenredig zwevend

CEES VAN DER POEL

Bronnen:
Dorpskerkorgel 3.0. Het orgel van de Barendrechtse Dorpskerk gerenoveerd (Barendrecht 2013);
archief Cees van der Poel