een zwaluwnestje tegen den kerkmuur… De kas van het orgel uit Harenkarspel

Jaap den Hertog

“een zwaluwnestje tegen den kerkmuur…” De kas van het orgel uit Harenkarspel Het ORGEL 107 (2011), nr. 1, 14-25 [samenvatting]

Van 1888 tot en met 2004 was er in het Rijksmuseum te Amsterdam een orgelkas, waarvan slechts bekend was dat deze uit Harenkarspel kwam en dat deze uit het midden van de zestiende eeuw dateerde. Dankzij onderzoek is nu bekend dat delen van de kas in 1888 door antiquair J.L. Schouten uit Delft waren gevonden bij een boer in de buurt van Harenkarspel. Nadat hij de kas had gereconstrueerd met gebruikmaking van deze oude delen, verhuisde het werk in 1888 naar de Nationale Tentoonstelling van Oude en Nieuwe Kunstnijverheid te ‘s-Gravenhage. Daarna is de kas op advies van David van der Kellen jr. aangekocht door de Nederlandse staat voor Hfl 2500.
Over de eerdere geschiedenis van het orgel is weinig meer te achterhalen dan dat het rond 1750 in Harenkarspel was. Of het daar reeds in de zestiende eeuw hing, is niet waarschijnlijk. Als hypothese brengt de auteur naar voren dat het wel eens de restanten van het kleine orgel uit de Westerkerk te Enkhuizen zouden kunnen zijn.
Van de oorspronkelijke bouw resteren alleen het balkon, de frontdelen en vier briefpanelen uit de onderbouw. Omdat de frontpijpen waren verdwenen, plaatste Schouten daarvoor in de plaats houten dummy’s. Wel maakte hij gebruik van de oude stokken waarop nog diametercirkels staan. Op grond daarvan is meer te zeggen over de wijdtemensuren van de Prestant. De ornamentiek is gekenmerkt door een rijkdom aan vormen, waarbij grotesken en voluten voor de basisstructuur zorgen. Daarnaast zijn er allerlei vegetale motieven gebruikt. Ook zijn er koppen in de vormen van dolfijnen. Een analyse van de vormgeving maakt een datering van rond 1550 waarschijnlijk. Het balkon lijkt op die van het koororgel te Alkmaar, maar terwijl daar overheersend gotische elementen zijn, zijn er in het geval van Harenkarspel meer renaissancistische trekken. De identiteit van de wapens op het balkon is moeilijk vast te stellen. Het is niet aannemelijk dat zo’n rijk bewerkte kas was bedoeld voor een dorpskerk, eerder moet worden gedacht aan een stadskerk.
In 2004 is de kas door Flentrop Orgelbouw gedemonteerd; deze wacht nu op een nieuwe bestemming.

Foto’s door Orgelbouw Flentrop (Erik Winkel)