Händel, Haydn en de cilinderorgels Deel 2: De Muziek: repertoire, edities, theorie en praktijk

door Jaap Jan Steensma & Marieke Lefeber) | Het ORGEL | Jaargang 106 | (2010) | Nummer 2

 

Jaap Jan Steensma (& Marieke Lefeber) Händel, Haydn en de cilinderorgels Deel 2: De Muziek: repertoire, edities, theorie en praktijk
Het ORGEL 106 (2010), nr. 1 10-21 en nr. 2, 4-19 [samenvatting]

Voor foto’s zie het artikel in Het Orgel 2009 nr. 6

In 2009, het gedenkjaar van Händel en Haydn, was in het Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement te Utrecht de tentoonstelling ‘Haydn live’ te bezichtigen. De tentoonstelling ging over de belangrijke rol die Haydn gespeeld heeft op het gebied van de mechanische muziek. Haydn componeerde en arrangeerde muziek voor de Flötenuhren die gebouwd waren door Pater Primitivus Niemecz. Er zijn vier klokken van Niemecz bewaard gebleven, die alle op de tentoonstelling te zien en horen waren. Daarnaast was er een orgelklok van Charles Clay (ca. 1738) tentoongesteld, waarop muziek van Händel geprogrammeerd is.
In het eerste deel van het artikel (Het Orgel 2009 nummer 6) wordt de geschiedenis van de vijf cilinderorgels behandeld, waarbij onder meer de orgelbouwkundige aspecten aan bod komen. Tevens wordt ingegaan op de relatie tussen enerzijds Händel en Haydn en anderzijds de makers van de klokken. Er komt onder meer naar voren dat instrumentkundige aspecten invloed hebben op de muziek van cilinderorgels. Zo zijn originele tempi van een uitvoering niet meer te achterhalen, en beschikken de meeste cilinderorgels over een beperkte toonreeks, hetgeen ook directe muzikale consequenties heeft.
In het tweede deel (Het Orgel 2010 nummer 2) wordt nader ingegaan op de muziek: het repertoire, de programmering van de muziek, de muzikale gegevens in de programma’s en de mogelijke consequenties voor de uitvoeringspraktijk.
Uit het repertoire van de cilinderorgels blijkt dat de achttiende-eeuwer er geen enkel probleem mee had om composities die oorspronkelijk niet voor het instrument geschreven waren, voor cilinderorgel om te werken. Bepaalde composities zullen publiek en opdrachtgevers hebben aangesproken en zouden om die reden op cilinderorgels kunnen voorkomen. Gedwongen door de eigenaardigheden en beperkingen van het instrument, gingen bewerkers en programmeurs ertoe over kleine en grotere ingrepen te doen in de oorspronkelijke partituur. De mogelijkheden van het instrument en de muzikaliteit van de bewerker lijken daarbij te prevaleren boven de muzikale vorm of het zo getrouw mogelijk uitvoeren van de originele partituur.

Foto’s


Orgelklok Joseph Niemecz 1792


Orgelklok Joseph Niemecz 1792


Orgelklok Joseph Niemecz 1793


Orgelklok Joseph Niemecz 1795
 

Beluister twee werken die besproken worden in het artikel:

  1. Joseph Haydn:Fuga, allegro assai, Hob. XIX:16, 1789.
  2. Joseph Haydn:Menuet, Hob. XIX:29.

De opnamen zijn afkomstig van de volgende uitgave:
Jan Jaap Haspels, Marije Hulleman, Bob van Wely, Haydn herboren – 12 originele opnamen uit 1793 (Boek + cd). Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement te Utrecht 2004. ISBN: 90-801699-3-5. Website: www.museumspeelklok.nl

Met dank aan het Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement te Utrecht voor de verleende toestemming.