De orgel- en clavecimbelmuziek van Jan Pieterszoon Sweelinck

Pieter Dirksen

De orgel- en clavecimbelmuziek van Jan Pieterszoon Sweelinck Het ORGEL 98 (2002), nr. 2, 5-11 [samenvatting]

Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) leefde en werkte in Amsterdam. Voor zover we weten, reisde hij slechts eenmaal in zijn leven: naar Antwerpen, om een Ruckers clavecimbel te kopen. Niettemin was Sweelinck geheel op de hoogte van de Europese muziekcultuur: zijn werk toont invloeden uit met name Engeland, Italië, Spanje en Duitsland.

Sweelinck schreef zijn klavierwerken hoogstwaarschijnlijk in de laatste 15 jaar van zijn leven. De meerderheid is bewaard gebleven dankzij zijn vele buitenlandse leerlingen.

Karakteristiek voor Sweelinck is zijn variatietechniek. Dikwijls begint hij eenstemmig, voegt dan een stem toe, daarna twee, totdat de laatste variatie vierstemmig is. Hij stelt regelmatig variaties paarsgewijs samen. Veel van Sweelincks variatiewerken zijn gebaseerd op kerkelijke melodieën; opvallend is dat hij naast Calvinistische Psalmen ook Lutherse koralen en Rooms-Katholieke melodieën bewerkte. Deze variatiereeksen vormen uitgesproken orgelmuziek; de variaties op wereldlijke liederen en dansen passen daarentegen beter bij het clavecimbel.

In zijn fantasieën excelleerde Sweelinck in het bijzonder. In zijn tijd betekende het componeren van een fantasie het realiseren van een eigen type muziek, gebaseerd op imitatief contrapunt. Dit geldt niet alleen voor de grote monothematische fantasieën (de meeste gebaseerd op een bestaand thema) maar ook voor de meer speelse echo fantasieën.

De fantasie en de variatiereeks waren typisch inheemse genres. De toccata was dat niet: Sweelinck introduceerde de toccata uit Venetië in Noord-Europa. Hij voegde Engels passagewerk en polyfonie toe aan het Italiaanse concept.

(De notenvoorbeelden in het betreffende nummer zijn niet overgekomen, vandaar dat ze op deze pagina zijn geplaatst)

	Notenvoorbeeld 1: Pavana Philippi, begin van de “variatio” (maat 79-83)
	Notenvoorbeeld 2: Poolse almande, fragment uit variatio 5
	Notenvoorbeeld 3: Erbarm dich mein, O Herre Gott: het begin van de bijzonder fraai versierde variatio 6
	Notenvoorbeeld 4: Fantasia Cz, expositie
	Notenvoorbeeld 5: Fantasia a1, thema