Orgelbouwnieuws: Neuenkirchen an der Stör (D), St.-Nicolai-Kirche

Eind vorig jaarwerd de reconstructie van het Johann Daniel Busch-orgel in de St.-Nicolai-Kirche inNeuenkirchen an der Stör (bij Itzehoe, Noord-Duitsland) voltooid. De geschiedenis van ditbijzondere instrument, een van de weinige bewaardgebleven laatbarokke dorpsorgels inSchleswig-Holstein, gaat terug tot aan het einde van de 18de eeuw. Het kerkje, dat al in1289 zijn huidige vorm had, beschikte in elk geval aan het begin van de 17de eeuw reedsover een orgel. Dit instrument ging echter in 1627 verloren. Daarna moest de kerk hetlange tijd zonder orgel stellen.

In 1785 schonk Thomas Orth, voogd van de parochie, een nieuw instrument. Voor de bouwvan dit orgel deed men een beroep op de in Itzehoe gevestigde orgelmaker Johann DanielBusch (1735-1787). Deze had in 1753 de werkplaats van zijn vader Johann Dietrich(waarschijnlijk een leerling van Arp Schnitger) overgenomen. Johann Daniël Busch werktevooral in het huidige Schleswig-Holstein; het instrument dat hij voor Neuenkirchen bouwdewas een van zijn laatste orgels. Van zijn œuvre resteren tegenwoordig slechts deorgels te Kahleby en Ulsnis. Het laatstgenoemde is echter in zeer slechte staat.

Over de bouw en verdere lotgevallen van het orgel te Neuenkirchen waren tot 1989 geenverdere gegevens voorhanden. Toen evenwel ontdekte men een aantal archiefstukken waaruitonder meer de oorspronkelijke gedaante van het instrument afgeleid kon worden. Eencontract bleef evenwel niet bewaard, en de eerste 50 jaar van het orgel zijn nog altijd innevelen gehuld. In 1841 waren herstellingen dringend noodzakelijk. In eerste instantiebenaderde men Johann Hinrich Wohlien (1779-1842), maar al snel daarna nam men contact opmet de firma Marcussen & Reuter. Uiteindelijk voerde deze laatste firma in 1847 eenomvangrijke restauratie uit. De mechanieken werden gerenoveerd, de frontpijpen mettinfolie bekleed en de orgelkast opnieuw geschilderd. Meer ingrijpend waren de vervangingvan de drie spaanbalgen door twee magazijnbalgen en het opnieuw indelen van de windlade.Verder ruimde de Vox Humana 8 het veld ten gunste van een Viola da Gamba 8. Tenslotte werdeen gelijkzwevende temperatuur gelegd en de intonatie gewijzigd door het toevoegen vankernsteken en het incidenteel verhogen van de opsneden. Daarna bleef het orgel lange tijdvrijwel onaangetast. In 1917 werden de frontpijpen gevorderd en in 1944 voerde de firmaHammer kleine herstellingen uit.

In 1956 volgde een nieuwe algehele restauratie, ditmaal uitgevoerd door Ernst Brandt.Deze plaatste ondermeer nieuwe frontpijpen, nieuwe pijproosters en nieuwe (gebruikte)klavieren. Verder wijzigde hij de windvoorziening en vernieuwde hij registeropschriften.De Viola di Gamba 8 werd vervangen door een Quint 1 1/3 en door het verhangen van detraktuur verlaagde hij de toonhoogte tot ongeveer 440 Hz. Ruim 25 jaar later nam deorgelmaker Heinz Hoffmann het orgel onder handen. Deze verwijderde in 1984 de bestaandewindvoorziening ten gunste van een nieuwe magazijnbalg en voorzag de windlade van nieuwekunststof slepen. Verder vernieuwde hij alle sprekende frontpijpen, evenals de tongen vande Trompete 8. Tenslotte werd de traktuur weer op de oorspronkelijke plaats teruggehangen,maar om de ‘normale’ toonhoogte te kunnen handhaven moesten de pijpen voor detoets C verlengd worden en die voor D nieuw vervaardigd. Het overige pijpwerk schoof eenplaats op. Ofschoon al meteen na oplevering bleek dat de nieuwe windvoorziening nietvoldeed, kreeg dezelfde orgelmaker in 1988 nog opdracht voor de levering van een vrijpedaal; een opdracht die echter nooit uitgevoerd zou worden.

De in 1989 ontdekte historische informatie over het instrument leidde tot het besluitom – in het kader van een algehele kerkrestauratie – het orgel in zijnoorspronkelijke toestand te laten herstellen. Uiteindelijk kreeg de firma OrgelmakerijGebr. Reil de opdracht voor deze reconstructie. Men vervaardigde drie nieuwe spaanbalgenalsmede een nieuwe klaviatuur, nieuwe gefoliede frontpijpen en een nieuwe Vox Humana 8.Het nog bewaard gebleven oude pijpwerk en de overige oude onderdelen werden zorgvuldighersteld en gecompleteerd. Voor de reconstructie van de Vox Humana 8 stond hetgelijknamige register (Busch 1767) in het orgel van de Klosterkirche te Preetz model. DeTrompete 8 kreeg nieuwe tongen en de in de loop der jaren ingekorte bekers werden weerverlengd. Tenslotte werd de oorspronkelijke toonhoogte hersteld. Het opnieuw schilderenvan de orgelkast in de originele kleurstelling is nog in voorbereiding.

De dispositie: Obermanual (CD-c3): Principal 8, Octav 4, Quint 3, Octav 2,Mixtur III. Untermanual (CD-c3): Gedackt 8, Flöte 4, Waldflöte 2, SexquialterII, Trompete B/D 8, Vox Humana 8. Aangehangen pedaal (CD-d1). Koppelingen:Schuifkoppel Obermanual-Untermanual, Pedal-Untermanual. Tremulant (gehele werk),ZimbelStern, Calcantenzug, Ober Ventiel, Unter Ventiel, Noli me tangere. Winddruk: 63 mmwk. Toonhoogte: a1 = 470 Hz bij 16 °C. Temperatuur: Neidhardt 1724.

Bron: Orgelmakerij Gebr. Reil alsmede Festschrift Die Kirche St. Nicolai inNeuenkirchen an der Stör